Người tiến hành tố tụng có thể bị thay đổi hoặc phải từ chối tiến hành tố tụng trong những trường hợp quy định tại Bộ Luật Tố tụng dân sự.
Căn cứ thay đổi người tiến hành tố tụng. Để giải quyết đúng đắn các vụ việc dân sự, sự vô tư của những người tiến hành tố tụng trong việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn là điều rất quan trọng. Vì vậy, pháp luật tố tụng dân sự quy định những người tiến hành tố tụng dân sự phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi trong những trường hợp có thể dẫn đến sự không vô tư của họ trong việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn. Tuy vậy, mỗi người tiến hành tố tụng có những nhiệm vụ, quyền hạn riêng nên căn cứ thay đổi những người tiến hành tố tụng được pháp luật quy định có những điểm không giống nhau.
Cụ thể các căn cứ chung để thay đổi người tiến hành tố tụng được quy định tại Điều 46 Bộ luật Tố tụng dân sự 2004 như sau:
“1. Họ đồng thời là đương sự, người đại diện, người thân thích của đương sự;
2. Họ đã tham gia với tư cách người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự, người làm chứng, người giám định, người phiên dịch trong cùng vụ án đó;
3. Có căn cứ rõ ràng cho rằng họ có thể không vô tư trong khi làm nhiệm vụ.”
Ngoài căn cứ chung trên thì căn cứ thay đổi kiểm sát viên được quy định tại Điều 48 Bộ luật tố tụng dân sựKiểm sát viên phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi trong những trường hợp sau đây:
“1. Thuộc một trong những trường hợp quy định tại Điều 46 của Bộ luật này;
2. Họ đã là người tiến hành tố tụng trong vụ án đó với tư cách là Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân, Kiểm sát viên, Thư ký Toà án.”
Căn cứ thay đổi thẩm phán, hội thẩm nhân dân được quy định tại Điều 47 Bộ luật Tố tụng dân sự Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi trong những trường hợp sau đây:
“1.Thuộc một trong những trường hợp quy định tại Điều 46 của Bộ luật này;
2.Họ cùng trong một Hội đồng xét xử là người thân thích với nhau;
3.Họ đã tham gia xét xử sơ thẩm, phúc thẩm, giám độc thẩm hoặc tái thẩm vụ án đó, trừ trường hợp là thành viên của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao, Ủy ban Thẩm phán tòa án nhân dân cấp tỉnh thì vẫn được tham gia xét xử nhiều lần cùng một vụ án theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm;
4. Họ đã là người tiến hành tố tụng trong vụ án đó với tư cách là Kiểm sát viên, Thư ký Toà án.”
Căn cứ thay đổi thư kí tòa án được quy định tại Điều 49 Bộ luật Tố tụng dân sự thư ký Toà án phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi trong những trường hợp sau đây:
“1. Thuộc một trong những trường hợp quy định tại Điều 46 của Bộ luật này;
2. Họ đã là người tiến hành tố tụng trong vụ án đó với tư cách là Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân, Kiểm sát viên, Thư ký Toà án.”
Thẩm quyền và thủ tục thay đổi người tiến hành tố tụng
Hiện nay, thủ tục, thẩm quyền thay đổi người tiến hành tố tụng trong giải quyết vụ án dân sự được thực hiện theo quy định tại Điều 50,51 Bộ luật Tố tụng dân sự 2004.Thẩm quyền và thủ tục thay đổi người tiến hành tố tụng được thực hiện ở trước phiên tòa và tịa phiên tòa có sự khác nhau nhất định. Vì giải quyết vụ án dân sự trước phiên tòa do thẩm phán thực hiện, ở tại phiên tòa do hội đồng xét xử thực hiện. Việc thay đổi thẩm phán, hội thẩm nhân dân, thư kí tòa án trước khi mở phiên tòa do chánh án tòa án quyết định. Nếu thẩm phán bị thay đổi là chánh án thì chánh án tòa án cấp trên trực tiếp quyết định. Việc thay đổi kiểm sát viên trước phiên tòa do viện trưởng viện kiểm sát quyết định. Nếu người bị thay đổi là viện trưởng viện kiểm sát thì viện trưởng viện kiểm sát cấp trên trực tiếp quyết định. Việc thay đổi thẩm phán, hội thẩm nhân dân, kiểm sát viên, thư kí tòa án tại phiên tòa do hội đồng xét xử quyết định sau khi nghe ý kiến của người bị yêu cầu thay đổi.
Để đảm bảo tính minh bạch của các hoạt động tố tụng dân sự, việc thay đổi người tiến hành tố tụng phải được thực hiện bằng văn bản. Trước khi mở phiên tòa nếu từ chối hoặc yêu cầu thay đổi người tiến hành tố tụng thì người từ chối hoặc người có yêu cầu thay đổi người tiến hành tố tụng phải làm văn bản, trong đó nêu rõ lý do và căn cứ từ chối hoặc yêu cầu thay đổi. Tại phiên tòa, việc từ chối hoặc yêu cầu thay đổi người tiến hành tố tụng phải được ghi và biên bản phiên tòa. Người có thẩm quyền quyết định giải quyết việc thay đổi người tiến hành tố tụng bằng văn bản.
