Lý luận và thực tiễn - một con đường chông gai

Bạn trancaophu đi lạc đề rồi kìa. Chủ đề mà nguyentrangdhl muốn bạn và mọi người thảo luận là "những cơ chế nào đảm bảo cho nguyên tắc xét xử độc lập của Tòa án" và tính "độc lập" sẽ bị ảnh hưởng, bị chi phối bởi những gì, cả về mặt xã hội cũng như quy định của pháp luật. Chứ có phải chỉ là về con người (mấy ông Thẩm phán, HTND) như bạn nói.
Với lại, những ý kiến của bạn nêu lên cũng đâu có phải là cơ chế mà đó là một nguyên tắc trong hoạt động xét xử (nguyên tắc việc xét xử của Tòa án nhân dân có sự tham gia của hội thẩm nhân dân). Ở một số nước họ thay nguyên tắc này bằng nguyên tắc việc xét xử của Tòa án có sựtham gia của Bồi thẩm đoàn hoạt độg tương tự như ý kiên của bạn, nhưng không có chuyện Thẩm phán chủ toạ phiên tòa cũng bỏ phiếu đâu. Thẩm phán chỉ có quyền đưa ra phán quyết dựa tỷ lệ phiếu biểu quyết của Bồi thẩm đoàn thôi.
Thực tế nước ta thì chưa thể áp dụg nguyên tắc này được, vì hệ thống pháp luật của mình còn chồng chéo, thiếu sự đồng bộ và chặt chẽ. Có lẽ vấn đề này nên để mấy vị ở Uỷ ban soạn thảo và xây dựng pháp luật của Quố hội bàn.
Thân!

Mỗi quốc gia có chế độ chính trị khác nhau, bộ máy Nhà nước được tổ chức và hoạt động trên cơ sở ấy. Ở VN, Đảng cộng sản là lực lượng lãnh đạo xã hội, mọi tổ chức của Đảng hoạt động trong khuôn khổ hiến pháp và pháp luật đây là nguyên tắc hiến định. Không riêng gì ngành Tòa án mà tất cả các ngành khác đều chịu sự lãnh dạo của Đảng. Ở một cách nhìn khác, tại Việt Nam quyền lực Nhà nước là thống nhất thuộc về nhân dân, chúng ta không chia thành ba quyền rạch ròi hành pháp, lập pháp và tư pháp như một số quốc gia trên thế giới, mà hình thức là sự phân công quyền lực của nhân dân để thực hiện các chức năng hành pháp, lập pháp và tư pháp. Vì vậy khi nghiên cứu về tổ chức bộ máy Nhà nước, chức năng nhiệm vụ của các cơ quan Nhà nước nói chung và Cơ quan tư pháp, ngành Tòa án nói riêng phải đặt trong những mối quan hệ nhất định tại những thời điểm nhất định gắn với điều kiện kinh tế, chính trị xã hội tại thời điểm nghiên cứu trong sự so sánh về tính tiến bộ, sự kế thừa tinh hoa pháp lý của nhân loại.
Bàn về nguyên tắc Tòa án xét xử độc lập và tuân theo pháp luật.
Có nhiều ý kiến cho rằng nguyên tắc này không được thực hiện trên thực tế vì do cơ chế Đảng lãnh đạo, sự chi phối của các cơ quan Đảng, Thẩm phán bắt buộc phải là Đảng viên, thẩm phán báo cáo án trước lãnh đạo (thường là Bí thư hoặc phó bí thư chi bộ), sự chi phối của chính quyền địa phương trong việc xét xử. Ý kiến của huyện ủy (quận ủy) trong việc bổ nhiệm thẩm phán, nhiệm kỳ của  thẩm phán bị giới hạn ....
Đây là những hiện tượng thực tế đang xảy ra trên hầu hết tất cả các địa phương trên cả nước, không thể chối cãi. Vậy để nguyên tắc này đi vào thực tế cuộc sống thì cần giải quyết những vấn đề gì? lộ trình như thế nào?.......
Về mặt lý luận Nhà nước: Đảng CSVN là tổ chức đại diện cho đại đa số nhân dân, là lực lượng lãnh đạo xã hội. Vì vậy Thẩm phán phải là Đảng viên là đương nhiên, có như vậy mới duy trì được sự kiểm tra về mặt Đảng của cơ quan cấp ủy đối với cơ quan Tòa án. (Chúng ta đang thí điểm bỏ Hội đồng nhân dân cấp huyện, nếu ngành Tòa án mà độc lập theo kiểu không bị sự kiểm tra của cơ quan cấp ủy thì không biết lúc đó tình hình sẽ như thế nào? xã hội liệu có ổn định? Cơ quan kiểm tra, giám sát "xét xử độc lập và tuân theo pháp luật của Tòa án" câu trả lời tùy thuộc vào người đọc.
Về mặt lập pháp: Thẩm quyền xét xử của tòa án, nguyên tắc hoạt động của Tòa án đã được ghi nhận trong Hiến pháp, trong các bộ luật. Vấn đề là cải cách trong việc tổ chức, hoạt động , chức năng quyền hạn của các cơ quan: Điều tra, VKS, Tòa án. Trên cơ sở tôn trọng quyền con người.
Cải cách như thế nào?
câu trả lời sẽ có khi bạn giải thích được (cả về mặt lý luận và thực tiễn) lý do từ năm 1988 đến 2003 Bộ luật TTHS của nước ta đã qua 4 lần sửa đổi bổ sung.
Đang có dự án tiếp tục sửa đổi BLTTHS 2003.

Hiện nay, rất nhiều Tòa án (nhất là Tòa án cấp huyện), việc báo cáo án và duyệt án trước khi xét xử là công việc phải tiến hành đối với tất cả vụ án. Điều đó cho thấy, việc báo cáo án, duyệt án đã được các Tòa án mặc nhiên coi như một thủ tục bắt buộc trong khi pháp luật tố tụng không quy định thủ tục này. Thông thường hàng tháng, sau khi có lịch xét xử thì Tòa án tổ chức các buổi họp thường gọi là họp đường lối(có khi mất một vài ngày, tùy thuộc số lượng vụ án chuẩn bị xét xử) để các Thẩm phán báo cáo án và lãnh đạo Tòa án duyệt án. Thành phần, gồm lãnh đạo Tòa án và các Thẩm phán, có nơi còn có sự tham gia của các Thư ký Tòa án. Về trình tự, Thẩm phán chủ tọa phiên tòa báo cáo nội dung vụ án và đề xuất hướng giải quyết, sau đó tập thể Thẩm phán và lãnh đạo Tòa án tiến hành thảo luận, nếu không thống nhất được quan điểm về hướng giải quyết theo đề xuất của Thẩm phán thì hầu như phải theo quan điểm chỉ đạo của lãnh đạo Tòa án. Với hướng giải quyết vụ án đã được duyệt thì Thẩm phán không thể nào làm khác. Thực tế đã có nhiều thẩm phán “vượt rào” xử khác so với đường lối chỉ đạo khi duyệt án nên bị lãnh đạo phê phán.

Vấn đề đặt ra là tại sao pháp luật tố tụng không quy định việc báo cáo án, duyệt án nhưng thực tế hầu hết các Tòa án lại thực hiện “thủ tục bắt buộc” này đối với tất cả các vụ án? Phải chăng pháp luật tố tụng không phù hợp, chưa theo kịp  thực tiễn tố tụng? Cần loại trừ nguyên nhân này, vì nếu đây là một thủ tục phù hợp với đòi hỏi của thực tiễn thì tại sao lãnh đạo Tòa án các cấp đều không thừa nhận thực trạng này? Vậy thủ tục này mặc nhiên tồn tại là có hai nguyên nhân.

Thứ nhất, từ phía các thẩm phán. Có những Thẩm phán kịch liệt phản đối thủ tục này, tuy nhiên số này còn quá ít, phần lớn Thẩm phán đều muốn duy trì vì phần nào có lợi cho cá nhân họ. Thực tế hiện nay trình độ chuyên môn, nghiệp vụ và năng lực của nhiều Thẩm phán còn non nên chưa đủ tự tin vào lập trường, quan điểm của mình để độc lập phán quyết. Chính vì vậy, họ muốn duy trì hoạt động duyệt án trước hết là để tranh thủ kiến thức về chuyên môn, nghiệp vụ của các đồng nghiệp, của lãnh đạo Tòa án; sau nữa là khi việc xét xử đúng pháp luật thì thành tích sẽ thuộc về họ, nhưng nếu vụ án bị cấp phúc thẩm, giám đốc thẩm hủy hoặc sửa án thì lỗi là xử theo quan điểm tập thể.

Thứ hai, là phía lãnh đạo Tòa án. Hiện nay, tại diễn đàn Quốc hội, HĐND  nhiều đại biểu thường chất vấn lãnh đạo Tòa án về từng vụ án cụ thể. Mỗi một khi bị chất vấn về bất kỳ vụ án nào mà lãnh đạo Toà án không trả lời được thì đều bị coi là thiếu sâu sát, quản lý công tác xét xử yếu kém. Cũng vì vậy mà hầu hết lãnh đạo các Tòa án đều muốn duy trì chế độ báo án nhằm nắm được nội dung của các vụ án để quản lý, kiểm soát đối với hoạt động xét xử của tất cả các Thẩm phán.

Tuy nhiên, theo quy định của Luật Tổ chức Tòa án nhân dân thì Chánh án TANDTC và Chánh án Tòa án nhân dân địa phương có nhiệm vụ tổ chức công tác xét xử của Tòa án cấp mình quản lý. Việc tổ chức xét xử là phân công, đôn đốc, kiểm tra tiến độ giải quyết các vụ án chứ không phải can thiệp, chỉ đạo sâu vào hướng giải quyết từng vụ án cụ thể. Pháp luật tố tụng quy định, nếu không đồng ý với phán quyết của Tòa án thì bị cáo, đương sự có quyền kháng cáo, Viện kiểm sát có quyền kháng nghị để xét xử phúc thẩm, Chánh án TAND cấp tỉnh, Chánh án TANDTC, Viện Trưởng VKSND cấp tỉnh và VKSNDTC có quyền kháng nghị giám đốc thẩm, tái thẩm. Việc kết luận một bản án, quyết định của Tòa án đúng hay sai sẽ thuộc về Hội đồng xét xử phúc thẩm, giám đốc thẩm, còn ở cương vị một Chánh án sẽ không có thẩm quyền và không thể kết luận điều này. Trách nhiệm của Chánh án tòa án các cấp, ngoài thực hiện các hoạt động tố tụng theo thẩm quyền thì cần chú tâm thực hiện tốt các công việc có tính vĩ mô hơn là đi sâu vào từng vụ án cụ thể. Đó là, cần có giải pháp để đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho cán bộ; quản lý sắp xếp, phân công công việc phù hợp; có giải pháp tháo gỡ vướng mắc, tạo môi trường công tác thuận lợi nhằm nâng cao chất lượng xét xử; biết nắm bắt, phân tích tình hình, nguyên nhân phát sinh tội phạm và các tranh chấp để kiến nghị với cơ quan có thẩm quyền hoạch định chính sách phòng chống tội phạm, hạn chế tranh chấp trong nhân dân… Vì vậy, các đại biểu dân cử cũng cần chất vấn những vấn đề này mới phù hợp.

Không thể phủ nhận mặt tích cực của việc bàn bạc, trao đổi trước khi xét xử- Thẩm phán sẽ tranh thủ được trí tuệ, kinh nghiệm của tập thể, đặc biệt là của những người có năng lực, kinh nghiệm. Tuy nhiên, việc trao đổi, tranh luận thì Thẩm phán có thể trao đổi với bất kỳ ai, tại mọi thời điểm, trên mọi diễn đàn mà không nhất thiết phải thực hiện việc báo cáo án, duyệt án. Việc tranh luận, trao đổi cũng chỉ cần thiết đối với những vụ án phức tạp, do đó việc báo cáo án, duyệt án đối với tất cả các vụ án là không cần thiết, làm mất quá nhiều thời gian của các Thẩm phán và lãnh đạo Tòa án. Mặt khác, đường lối giải quyết đã được bàn bạc, thống nhất trước nên thẩm phán (thậm chí là giao cho Thư ký Tòa án) cứ thế viết hoàn chỉnh bản án trước, dẫn đến tình trạng “án bỏ túi”, phiên toà sau đó chỉ mang tính hình thức. Hậu quả nữa là sẽ làm ảnh hưởng đến nguyên tắc độc lập xét xử của Thẩm phán và Hội thẩm; tạo tâm lý ỷ lại cho các Thẩm phán, không chịu học hỏi, nghiên cứu để nâng cao trình độ vì dựa vào tập thể. Việc báo cáo án sẽ tạo cơ chế công khai, minh bạch, hạn chế việc thẩm phán có hành vi tiêu cực trong công tác xét xử như quan điểm của nhiều người. Lý do, một khi Thẩm phán cố tình lợi dụng để trục lợi, thiên vị thì khi báo cáo án chỉ trình bày một phía, chỉ nêu những vấn đề có lợi cho người mà họ cố tình bảo vệ. Và như vậy, hướng xét xử vụ án mà tập thể thống nhất, lãnh đạo duyệt sẽ trở thành “lá bùa hộ mệnh” để Thẩm phán an tâm xử trái pháp luật.